Xóm “Lung Đệl” (nằm giữa xã Kế An và xã Kế Thành, huyện Kế Sách) - sinh thời, ông ngoại tôi thường kể về con kênh nhỏ ấy - một nơi đã gắn liền tuổi thơ của ngoại tôi, mấy cậu và cả tôi. Hồi trước con kênh này chỉ là con rạch nhỏ, cạn sệt, nước lớn chỉ ngập ngang cổ còn nước ròng thì cạn sát đáy. Chiều ngang chỉ chừng chục thước, lại thêm nào dừa nước, lau, sậy ken cứng hai bên, nên con kênh đã nhỏ càng thêm nhỏ. Rồi thêm hàng vạn đám lục bình bịt kín lòng kênh quanh năm suốt tháng. Xưa kia, vùng đất này thuộc điền của ông Hàm (xin dấu tên) nhưng do rất xa, lại là vùng đất bưng trũng trầm thủy chèo chống khó khăn, nên rất ít khi đám cặp rằn lui tới hoạnh họe. Tôi còn nhớ, cái xóm nhỏ với vài chục căn nhà cũng rất nhỏ nằm cặp bờ kinh ấy không hề có chiếc võ máy nào, mà chỉ toàn xuồng ba lá, ghe tam bản mới có thể chèo chống vượt qua được khúc lục bình đặc cứng dài thậm thượt ấy. Tôi không nhớ mình đã bao nhiêu lần “luồn” xuống đám lục bình ấy để bẻ mớ bông về chấm với mắm kho - một món ăn quê mùa sàn dã mà lại ngon vô cùng. Rồi những tháng hè, tập vỡ quăng vô một xó nào đó, tôi cùng đám bạn trang lứa ven theo 2 bên bờ kênh mò tôm, cá rô biển, cá bống dừa hoặc bắt mớ cá trê vàng, trê trắng... Có hôm bị trê trắng “chém” cho một nhát, nhức đến “méo miệng” nhưng vẫn bường theo anh em cho tới tàn cuộc chơi. Thời đó, cá tôm trên ruộng hay dưới con kênh Lung Đệl nhiều vô kể - nhất là cá trê vàng. Ngoại tôi nói, cá trê vàng ở Lung Đệl ngon hơn chỗ khác, da vàng, thịt cũng vàng và săn chắc hơn nên làm mắm bò hóc óp thì ngon “nhứt xứ Ba Xuyên” luôn. Năm nào cũng vậy, mấy cậu tôi chất vài đống chà trên mặt kênh trước nhà, đến khi dỡ chà lúc nào cũng chừa lại cho ngoại vài chục ký trê vàng roi roi để làm mắm bò hóc óp. Những con mắm nhận vào chiếc gáo dừa rồi treo la liệt trên giàn bếp in đậm trong tâm trí tôi đến tận bây giờ... Rồi những buổi chiều tà sau một ngày ruộng đồng vất vã, ngoại tôi ngồi “độc ẩm” với dĩa mồi nhậu khi thì con cá lóc nướng trui lửa rơm, khi thì cá trê vàng nướng than vỏ dừa hoặc vài con tôm càng nướng cùng với rổ rau rừng cù nèo, rau mát, bông lục bình và một chén nước chấm mắm bò hóc óp thơm lừng lựng. Thỉnh thoảng tôi được ngồi ăn cơm “ké” với chén nước chấm thơm lừng kia và ngoại tôi kể lan man nghe những “chuyện xưa, tích cũ”. Có lần ngoại tôi hỏi tôi: “Lung Đệl là gì ?”. Rồi ngoại tôi giải thích: Trây - đệl là cá trê, lung trây đệl là lung cá trê. Bà con mình nói trại “Lung Đệl” riết thành “Lung Đen”. Tôi ngớ người: Thì ra Lung Đen xuất phát từ Lung Đệl. Đó có lẽ là “bài học” đầu tiên về địa danh quê mình.
.jpg)
Kênh Lung Đệt ngày nay.
Tôi rời quê bắt đầu cuộc sống đi học xa nhà, xa quê ngoại cũng là lúc phong trào đào kênh thủy lợi khai nước, xổ phèn cũng bắt đầu phát triển. Con kênh Lung Đệl được Nhà nước đầu tư nạo vét cho dòng chảy thông thoáng để không còn tình trạng ngập úng hàng năm. Những bụi lau lách, nga, sậy được “bứng” thẩy tuốt lên bờ cùng chung số phận với đám lục bình làm phân xanh cho hàng dừa mới vừa nhú đọt. Đi dọc theo con kênh Lung Đệl ngày nào giờ tìm đám lau, nga, sậy đỏ con mắt cũng không thấy. Dòng kênh Lung Đệl - Lung Đen ngày nào bị bịt kín hàng hàng, lớp lớp lục bình giờ đã thông thoáng và những cây cầu khỉ nối liền hai bên bờ kênh giờ cũng không còn. Cảnh cũ, người xưa đã quá nhiều thay đổi sau nhiều năm tôi không về thăm quê ngoại. Con đường mòn hẹp té ngày nào giờ đã được bê tông hóa phẵng phiêu.
Trên con đường này, tôi trầy trật mãi mới tìm được nhà ông anh bà con cô cậu - người anh thân thiết của tôi ngày xưa, ngôi nhà tường khá bề thế, thành quả của hàng chục năm làm lụng vất vã. Ngồi dưới tán xoài rợp mát phía sau nhà, câu đầu tiên trước khi nâng ly, anh hỏi: “Chú mầy thấy quê mình sao ?”. Tôi cười cười: “Tất cả đều lạ. Lạ từ con đường, con kênh Lung Đệt, ngoài ruộng... Khác quá xa hồi xưa của tụi mình”. Rồi anh em lan man nhắc lại chuyên xưa, cái thưở anh em ngụp lặn dưới lòng kênh đầy lục bình bất chấp muỗi mòng, đỉa vắt... Tiếng bà chị dâu bất chợt: “Hai thằng già đầu bạc, nhậu ít ít thôi, còn chừa bụng ăn cơm nhen!”. Hai gã đầu bạc nhìn nhau cười ngã nghiêng: Mấy chục năm rồi, không bạc mới lạ. Con kênh thiên nhiên kia còn thay đổi huống chi con người.
Thiên Lý